Een kunstwerk verwerken in een horloge? Beter van niet.

Dann Thorleifsson en Arne Leivsgard hadden een idee. Voor dit idee kochten ze een kunstwerk genaamd Paris Chic van kunstenaar Tal R voor ruim 80.000 euro op een veiling. Ze wilden dit schilderij verwerken in exclusieve horloges van hun merk Letho. Het canvas zou dan verwerkt worden in maximaal 300 wijzerplaten van de horloges. Origineel is het idee zeker, maar de Deense rechter heeft geoordeeld dat Thorleifsson en Leivsgard het kunstwerk niet mogen vernietigen voor dit idee. Geen raar oordeel, als je het mij vraagt. De Nederlandse rechter zou hoogstwaarschijnlijk hetzelfde hebben geoordeeld. In deze blog zal ik uiteenzetten hoe het zit met auteursrecht en het vernietigen van kunstwerken.

Persoonlijkheidsrechten

Het auteursrecht kan uiteengezet worden in exploitatierechten en persoonlijkheidsrechten. Wat de exploitatierechten zijn, staat in artikel 1 Auteurswet: het auteursrecht is het uitsluitend recht van de maker om een werk openbaar te maken en te verveelvoudigen. Dankzij deze rechten is het mogelijk voor de maker financieel voordeel uit zijn werk te halen. De exploitatierechten zijn overdraagbaar. De persoonlijkheidsrechten – ook wel ‘morele rechten’ genoemd – die toekomen aan de maker, zijn echter niet overdraagbaar. Deze rechten worden gebaseerd op de persoonlijke band die tussen de maker en het werk bestaat. De maker kan zich op grond van zijn persoonlijkheidsrechten verzetten tegen:

a) openbaarmaking van het werk zonder vermelding van de naam van de maker;

b) openbaarmaking van het werk onder een andere naam;

c) wijziging in het werk; en

d) misvorming, verminking of andere aantasting van het werk.

Het hierboven genoemde zou in sommige gevallen eventueel wel toegestaan kunnen zijn als het in strijd is met de redelijkheid. Ondanks dat het niet mogelijk is de persoonlijkheidsrechten over te dragen, is het wel mogelijk voor de maker om van een deel van de persoonlijkheidsrechten afstand te doen voor zover het wijzigingen in het werk of de benaming daarvan betreft. De wet noemt geen mogelijkheid om afstand te doen voor misvorming, verminking of een andere aantasting.

Het recht van de maker om zich te verzetten tegen wijziging of aantasting van het werk wordt ook wel droit au respect genoemd. Dit recht ziet op het wijzigen of aantasten van exemplaren van een werk.

Totale vernietiging

Het belang van de maker is bij droit au respect groter als het gaat om wijziging of aantasting van een uniek exemplaar van het werk. Bij zo’n uniek werk kan gedacht worden aan beeldende kunst en schilderijen – zoals Paris Chic – maar ook monumentale kunst(bouw)werken vallen hieronder. Een ‘onherstelbare’ verandering in een uniek exemplaar van een werk van beeldende kunst zal nagenoeg altijd onrechtmatig zijn. Daarentegen zou het (bijna-)vernietigen van een uniek werk gezien kunnen worden als de ultieme aantasting. Het werk is er daarna immers niet meer.

De Hoge Raad heeft echter in Jelles/Zwolle beslist dat totale vernietiging van een uniek werk geen misbruik, verminking of andere aantasting van het werk oplevert. Bij deze vernietiging kan onder omstandigheden wel sprake zijn van misbruik van recht door de eigenaar van het werk. De eigenaar mag pas tot vernietiging van een uniek exemplaar overgaan als daarvoor een gegronde reden bestaat en het unieke exemplaar van tevoren behoorlijk gedocumenteerd kan worden.

Paris Chic

Het schilderij van Tal R zou niet “slechts” vernietigd worden. Het zou in gewijzigde vorm commercieel (her)gebruikt worden in horloges. Van totale vernietiging kan hier dan ook niet gesproken worden. Van een onherstelbare verandering is daarentegen wel degelijk sprake. Thorleifsson en Leivsgard hebben nog als argument aangevoerd dat er zulke kleine stukjes schilderij in de horloges zouden worden gebruikt, dat de stukjes niet meer herleidbaar zijn als deel van Paris Chic. Wat de Deense rechter hiervan vond, is mij niet duidelijk, maar mijns inziens hebben de kopers wat betreft dit argument eerder al hun eigen ruiten ingegooid. De kopers van het schilderij hebben er namelijk bewust voor gekozen om een schilderij van een door experts erkende kunstenaar te gebruiken voor de horloges en ze hebben verspreid dat de horloges op de markt zouden worden gebracht met het schilderij van Tal R als achtergrond. Iedere geïnteresseerde koper zou dus wel degelijk weten om welk schilderij en welke kunstenaar het gaat.

Thorleifsson en Leivsgard zien het horlogeproject in ieder geval niet als commercieel, maar of het artistiek is, laten ze over aan anderen om te beoordelen. Iets is artistiek als het enige vorm van emotie opwekt. Dat doet het project. Verbazing en ontzet voeren bij mij de boventoon. Het is nog mogelijk voor Thorleifsson en Leivsgard om in beroep te gaan of een schikking te treffen met Tal R. Of een beroep zal slagen, vraag ik me af. Het oordeel dat er sprake is van auteursrechtinbreuk, lijkt mij in ieder geval terecht.