De creatieve AI-kunstenaar: een schijnbare tegenstelling?

Artificial intelligence (AI) is inmiddels in staat creatieve werken te vervaardigen. Een issue dat hierbij veelal komt kijken, is de mogelijkheid tot auteursrechtelijke bescherming van de door AI gegenereerde creatieve werken (AI-art). Een specifiek onderdeel dat van belang is voor werken om voor auteursrechtelijke bescherming in aanmerking te komen, is creativiteit. In deze bijdrage zal ik ingaan op de vraag of AI-art daadwerkelijk creatief is, waardoor het kunst genoemd kan worden (artistieke creativiteit).

AI-art

Vorig jaar is het portret van Edmond de Belamy voor bijna vier ton (in euro’s) verkocht. In de media werd dit portret omschreven als ‘het eerste kunststuk dat door AI is gegenereerd’. Dit wekt onterecht de indruk dat AI geheel verantwoordelijk is geweest voor het creëren van dit portret. Het portret is gecreëerd door generative adversarial networks, oftewel: GAN’s. Een GAN bestaat uit twee neurale netwerken: een ‘Generator’ en een ‘Discriminator’. De Generator probeert afbeeldingen te maken die de Discriminator om de tuin leiden, de Discriminator probeert juist het verschil te vinden tussen gegenereerde afbeeldingen en echte bestaande afbeeldingen. Het algoritme heeft duizenden portretten uit de 14e en 15e eeuw geanalyseerd en hier een eigen variant op gemaakt. De dataset met al deze portretten is gemaakt door programmeurs, evenals het ontwerp van het netwerk en de training ervan.

Ondanks dat de machine een eigen analyse maakt, is het dus niet passend om alle credits uit te laten gaan naar de machine zelf.

In hoeverre deze eigen analyse creatief is, is ook nog maar de vraag. In principe doet het algoritme simpelweg waarvoor het is geprogrammeerd: AI-art maken.

Wat is dan creativiteit?

Creativiteit is een vaag begrip en het is dan ook afhankelijk van je eigen definitie ervan of AI als creatief is aan te merken. Dat AI over enige creativiteit beschikt, staat echter wel buiten kijf. Het vinden van (nieuwe) oplossingen voor problemen vergt immers een vorm van creativiteit. AI heeft de laatste jaren al ruimschoots bewezen over deze oplossingsgerichte vorm van creativiteit te beschikken. Google’s AlphaGo heeft bijvoorbeeld het lastige strategiespel Go leren spelen en is daarin zo goed (en creatief) geworden dat het een van de beste professionele Go-spelers niet eenmaal, maar driemaal heeft verslagen.

Echter, de creativiteit die bij kunst komt kijken, is van andere aard dan de oplossingsgerichte creativiteit. De hier van belang zijnde artistieke creativiteit wordt mijns inziens gedreven door emotie. Emoties spelen een cruciale rol in zowel het creatieproces als de ervaring die de toeschouwer heeft. Wil kunst namelijk indruk maken op iemand of iemand aan het denken zetten, dan moet het kunststuk de toeschouwer raken, dan moeten er emoties bij de toeschouwer worden opgewekt.

Een aantal bekende schilderijen is hier een goed voorbeeld van. Zo was Picasso’s Guernica – welke het chaotische en angstige gevoel van oorlog laat zien – naar alle waarschijnlijkheid nooit tot stand gekomen als Picasso niet zo’n afschuw en woede jegens de Spaanse Burgeroorlog – waarbij in het stadje Guernica opzettelijke burgers werden gebombardeerd – voelde. Als Edvard Munch door zijn eigen eenzaamheid en depressieve gevoelens niet het gevoel had gehad dat tijdens een wandeling de omgeving naar hem schreeuwde, dan was zijn enigszins angstaanjagende De Schreeuw niet gemaakt. En natuurlijk hebben we ook nog onze eigen Vincent van Gogh. De kans dat hij zijn Sterrennacht had geschilderd, zou aanzienlijk zijn verminderd als hij in een stabiele gemoedstoestand verkeerde.

Het ontbreekt AI-art mijns inziens aan deze artistieke creativiteit. AI kan inmiddels

wel menselijke emoties herkennen door gezichtsuitdrukkingen of lichaamshoudingen te analyseren, maar zelf emoties voelen is nog steeds buiten bereik. AI-art komt tot stand door rationele en willekeurige beslissingen waar geen greintje emotie aan te pas komt. Het lijkt me dan ook lastig voor AI om in haar kunst emoties over te brengen als het zelf niet weet hoe het is om boos, verliefd of bang te zijn. Nabootsen uit andere werken waarin emoties worden uitgedrukt zal dan waarschijnlijk een uitweg zijn voor AI, maar nabootsen is nou niet bepaald een teken van creativiteit.

Overigens moet wel worden opgemerkt dat AI-art nog in de kinderschoenen staat. Als AI in de toekomst over emotionele capaciteiten komt te beschikken of vervaardigt uit zelfexpressie, dan is er mogelijk wel sprake van daadwerkelijk creatieve AI-art. Tot die tijd is AI zeker ook een nuttige toevoeging aan de kunstwereld. Door AI te gebruiken als hulpmiddel gaat de deur naar een geheel nieuwe kunststijl open.

Tot slot vraag ik me het volgende nog af: als kunst je raakt, maakt het dan uit wie – mens of niet-creatieve machine – het heeft gemaakt?