Systeem Risico Indicatie

Afgelopen dinsdag was ik aanwezig bij de rechtbank Den Haag voor de rechtszaak over het Systeem Risico Indicatie (SyRI). SyRI is kort gezegd een systeem dat door middel van een algoritme bepaalde gegevens van burgers koppelt teneinde aan de hand van een risicomodel te constateren wie een verhoogd risico op fraude met overheidsgelden vormt. Deze personen komen, zonder dat zij daarover worden geïnformeerd, terecht in een register risicomeldingen. Bestuursorganen zoals de gemeente kunnen vervolgens actie ondernemen, al dan niet in de vorm van controle en handhaving. [1] Een dergelijke bestandskoppeling door de overheid mag natuurlijk niet zomaar. SyRI heeft dan ook in 2014 een wettelijke basis gekregen. In deze rechtszaak staat de vraag centraal of de wettelijke basis van SyRI voldoet aan de vereisten van artikel 8 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM).

Toetsing aan artikel 8 EVRM

Artikel 8 EVRM beschermt het recht op privacy en vereist dat een beperking op dat recht een (1) wettelijke basis heeft die voldoende toegankelijk en voorzienbaar is en (2) noodzakelijk is in een democratische samenleving om een legitiem doel te bereiken.

Eisers, bestaande uit een coalitie van maatschappelijke organisaties aangevoerd door Platform Bescherming Burgerrechten, stellen dat aan het eerste vereiste niet is voldaan omdat de doeleinden van de wet en de gegevenscategorieën die kunnen worden verwerkt te ruim en vaag zijn omschreven, zeker voor een heimelijke ‘dataveillance’ als SyRI. De Staat voert daartegen aan dat geen sprake is van heimelijkheid en dat de wetgever wel degelijk gedetailleerd heeft vastgelegd op welke wijze en met welke voorwaarden de SyRI-analyse mag worden uitgevoerd.

Ten aanzien van het tweede vereiste stellen eisers dat het gegeven dat het tegengaan van fraude met overheidsgelden een legitiem doel is, niet betekent dat een dringende maatschappelijke behoefte bestaat om dat doel te bereiken. Belangen van onschuldige burgers die in het gedrang komen maken volgens eisers de ongerichte inzet van SyRI disproportioneel. Bovendien zijn geen aantoonbare resultaten behaald die met andere, minder ingrijpende middelen, niet konden worden behaald. De Staat ziet daarentegen het belang van SyRI, met sociale zekerheid als een van de pijlers van de maatschappij, wél

in en is ervan overtuigd dat burgers dat ook doen. Een ernstige inbreuk op de belangen van die burgers betwist de landsadvocaat dan ook: van risicoprofilering, het voorspellen van gedrag, stigmatisering, discriminatie of van een digitaal opsporingsmiddel is geen sprake. De Staat benadrukt meermaals dat het slechts gaat om een vergelijking van bestaande gegevens om discrepanties waar te nemen.

Andere problematische aspecten

Bovenstaande zijn de aangevoerde argumenten omtrent artikel 8 EVRM in een notendop. Alhoewel de rechtszaak primair draait om de verbindendheid van de wettelijke basis van SyRI, hangen met SyRI ook andere zeer problematische aspecten samen die meer zien op de feitelijke uitvoeringspraktijk en de Algemene Verordening Gegevensbescherming. Al benoemd is de heimelijkheid van SyRI, het voorspellen van gedrag, risicoprofilering, stigmatisering of discriminatie. Partijen staan bijvoorbeeld ook recht tegenover elkaar als het gaat om de vragen of sprake is van datamining, voldoende toezicht en waarborgen, (automatische) besluitvorming zonder menselijke tussenkomst en het recht op een eerlijk proces in de zin van artikel 6 EVRM. Kortom, de rechtbank heeft een grote klus voor de boeg. Persoonlijk hoop ik dat de eisers in het gelijk worden gesteld, omdat ik vind dat de wettelijke basis, ook gelet op de feitelijke uitvoering en gevolgen van SyRI, nog een keer onder de loep zou moeten worden genomen. Daarmee wordt voorkomen dat SyRI het begin is van een controlesamenleving. Wie uiteindelijk gelijk krijgt, is 29 januari 2020 bekend.

[1] Zie bijvoorbeeld de SyRI-analyse van twee wijken in Rotterdam die 1263 onderzoekswaardige risicomeldingen opleverde ten aanzien van bijstandsfraude en leidde tot het besluit van de gemeente om huisbezoeken te plannen. Dit onderzoek is uiteindelijk niet doorgegaan: https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/rotterdam-stopt-omstreden-fraudeonderzoek-met-syri~becb336a/.