De Corona-app: Kabinet struikelt in sprint naar een oplossing

Op 7 april kondigde het kabinet aan dat de overheid twee apps wil gaan gebruiken voor de bestrijding van het coronavirus. Sinds dinsdag 21 april is de Corona check-app voor heel Nederland beschikbaar om te downloaden. Met deze app kan vanuit huis contact worden onderhouden met een arts. De Minister van Volksgezondheid (VWS) Hugo De Jonge hoopte dinsdag ook een tracking- en trace app te kunnen presenteren. Deze app dient een waarschuwing te geven wanneer een gebruiker in de buurt is geweest van een andere gebruiker die met het coronavirus besmet is of is geweest [1]. In plaats van het presenteren van de app, lieten de krantenkoppen die dag weten dat de komst van de corona-app nog ver weg lijkt. Op het eerste gezicht slecht nieuws; een stap dichterbij een dergelijke app lijkt immers een stap dichterbij de mogelijkheid het normale leven weer op te kunnen pakken. De aanpak van het ministerie in zijn zoektocht naar een oplossing heeft echter veel kritiek en weerstand uitgelokt. Wat ging er mis in het proces om een corona-app te ontwikkelen? Hierover meer in dit blog. Laten we eerst kijken naar de effecten van de corona-app op de maatschappij.

Heeft gebruik van de corona-app de gewenste effecten?

Welke effecten het gebruik van de corona-app zal hebben op de maatschappij, is nog niet geheel duidelijk. Het is belangrijk hier onderzoek naar te doen alvorens wordt besloten over het gebruik van een corona-app. Bijvoorbeeld: wanneer bepaalde consequenties worden verbonden aan een waarschuwing van de app, kunnen deze invloed hebben op een juist gebruik van de app. Sommige mensen zullen de app bewust niet gebruiken om te voorkomen dat zij in isolatie moeten. Dit maakt de app onbetrouwbaar en minder effectief. De Jonge heeft aangegeven dat het gebruik van de app niet verplicht zal worden gesteld [2]. Onduidelijk blijft intussen hoe het ministerie wil voorkomen dat werkgevers, zorgverzekeraars, onderwijsinstellingen of zelfs winkels consequenties gaan verbinden aan het wel of niet gebruiken van de app[3]. Het gebruik kan dan wel vrijwillig zijn, wanneer winkels alleen mensen zullen gaan toelaten indien zij middels de app kunnen aantonen dat zij geen besmettingsrisico vormen, blijft van deze vrijwilligheid in de praktijk weinig over. Het in gebruik nemen van de app zonder dat is gekeken naar de invloed op sociale systemen en gedragspatronen, raden wetenschappers daarom af [4].

Gevaar voor fundamentele rechten

Gebruik van de app heeft daarnaast impact op fundamentele rechten zoals de vrijheid van vergadering en vereniging en het recht om niet gediscrimineerd te worden. Evidenter is de inmenging in het recht op privacy en gegevensbescherming [3]. Hoewel het privacy probleem meer omvat, bestaat in de media vooral discussie over de hoeveelheid gegevens dat door de corona-app wordt verzameld. Daarom zal ik kort ingaan op het recht op gegevensbescherming.

De corona-apps verzamelen beide gegevens over de gezondheid. Dit zijn bijzondere persoonsgegevens. Op grond van de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG) mogen deze slechts bij uitzondering en onder strenge voorwaarden worden verwerkt. Eén van deze voorwaarden houdt in dat verwerking van gegevens alleen is toegestaan wanneer dit nodig en proportioneel is voor het behalen van één of meer duidelijk bepaalde doelen [5]. Op deze manier probeert de wetgever onnodige en buitenproportionele verwerkingen van dit soort persoonlijke informatie tegen te gaan. Critici menen dat niet is voldaan aan dit doel-criterium.

Technologie als oplossing, zonder dat duidelijk is waarvoor

Het ministerie VWS heeft, volgens privacy voorstanders, nagelaten stil te staan bij de vraag wat precies het doel en nut van de corona-app is. Op 18 en 19 april organiseerde het ministerie de zogenoemde appathon waarin 7 potentiële corona-apps werden gepresenteerd en openbaar werden getoetst. De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) heeft gekeken of de opzetten in overeenstemming zijn met de AVG en is tot de conclusie gekomen dat geen oordeel kan worden geveld over de opzet van de 7 apps. Omdat de doelen onduidelijk zijn geformuleerd, kan niet worden getoetst of de gegevensverwerkingen nodig zijn voor die specifieke doelen en of minder ingrijpende middelen ingezet kunnen worden. Ook privacy-organisatie Bits of Freedom deelt deze opvatting. Volgens de organisatie was in de appathon geen ruimte om over de beste oplossing na te denken. In plaats daarvan ging men ervan uit dat het ontwikkelen van een app de beste oplossing was. Keiharde kritiek dus op het ministerie, maar hier blijft het niet bij.

Geen vertrouwen in een gehaast proces

De gigantisch korte tijd waarin het ministerie een technische oplossing heeft geprobeerd te vinden, is aanleiding voor meer kritiek. Door de snelvaart waarin de app ontwikkeld moet worden, schort het proces aan genoeg tijd, voldoende informatie en transparantie. Volgens de AP heeft het ministerie onduidelijke kaders voor de corona-app gesteld waardoor de appbouwers de effectiviteit, de kaders, de plannen en de apps niet genoeg hebben kunnen uitwerken. Betrokken experts geven aan geen vertrouwen te hebben in een gehaast proces [6]. Ook KPMG en de landsadvocaat geven rood licht [7]. Uiteindelijk geeft het ministerie toe; geen van de 7 voorgestelde apps wordt doorontwikkeld.

Een zorgvuldige afweging is essentieel

De bestrijding van het corona virus is een zeer zwaarwegend belang. Toch moeten juist in tijden van crisis zorgvuldige maatschappelijke en juridische afwegingen worden gemaakt om te bepalen of men bepaalde indringende maatregelen wil nemen [4]. Zoals Matthijs Pontier het verwoord: “De pandemie is een storm die overwaait. De keuzes die we nu maken, bepalen in wat voor wereld wij wakker worden als die storm is overgewaaid.” Als een corona-app een oplossing blijkt te kunnen zijn, moeten adviezen van experts en wetenschappers de leidraad vormen van de ontwikkeling daarvan [3]. Alleen zo kan gegarandeerd worden dat geen fundamentele rechten en vrijheden zomaar opzij worden gezet voor een oplossing waarvan de effectiviteit niet is bewezen. De Jong heeft laten weten dat hij opnieuw begint en zelf een corona-app wil laten ontwikkelen. Hij verwacht binnen vier weken een vervolgbesluit te nemen over de eventuele inzet van een corona-app.

[1] ‘Terugkijken: persconferentie van premier Rutte en minister De Jonge’, nos.nl, 7 april 2020.

[2] ‘Gebruik corona-app wordt niet verplicht’, rtlnieuws.nl, 17 april 2020 (online, bijgewerkt 17 april 2020).

[3] R. Zenger, ‘Samen met Platform Burgerrechten roepen we het Ministerie van Volksgezondheid op om in de kwestie rond Corona-apps op de noodrem te stappen’, bitsoffreedom.nl, 17 april 2020.

[4] ‘Wetenschappers en experts aan Kabinet: “Geen corona-app zonder waarborgen voor grondrechten en aandacht voor maatschappelijke implicaties”’, allai.nl, 13 april 2020.

[5] Artikel 9 AVG.

[6] ‘Reactie experts op selectieproces corona-app’, veiligtegencorona.nl, 17 april 2020.

[7] L. Verhagen & H. Modderkolk,‘De weg naar een corona-app voor contactonderzoek was ergens wel dapper maar deugde van geen kanten’, volkskrant.nl, 21 april 2020.